Ομοφυλοφιλία και Ελεύθερη Βούληση

Αυτό το άρθρο είναι το τρίτο μέρος της σειράς Γονίδια ή Ανατροφή;

Είδαμε στα δύο προηγούμενα άρθρα τα επιστημονικά ευρήματα για τα γονίδια και την ανατροφή, γύρω από την ομοφυλοφιλία. Τόσο η γενετική όσο και η περιβαλλοντική προδιάθεση είναι σημαντικοί παράγοντες και επηρεάζουν τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Προκύπτει όμως το ερώτημα:

• Γιατί δύο δίδυμα αδέρφια έχουν ολόιδια γονίδια, αλλά στο 80% των περιπτώσεων όταν ο ένας γίνεται ομοφυλόφιλος, ο άλλος γίνεται ετεροφυλόφιλος;
• Γιατί δύο άντρες στην παιδική τους ηλικία έχουν κάπως θηλυπρεπή συμπεριφορά, αλλά μόνο ο ένας γίνεται ομοφυλόφιλος;
• Γιατί δύο παιδιά περνούν τις ίδιες αντίξοες συνθήκες, ακόμη και σεξουαλική κακοποίηση, αλλά καταλήγουν με διαφορετικό προσανατολισμό;

Αφού η γενετική μας κληρονομιά και οι εμπειρίες της ανατροφής μας ταυτίζονται, γιατί εγώ έγινα ομοφυλόφιλος κι εσύ ετεροφυλόφιλος; Αυτό το ερώτημα θα ερευνήσουμε, αναζητώντας απαντήσεις στη διεθνή βιβλιογραφία.

1      Το πρόβλημα της χαμένης κληρονομικότητας

Κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά εκδηλώνεται στον εγκέφαλο και στο σώμα με τρόπο μετρήσιμο. Με αυτή την έννοια κάθε μας συμπεριφορά είναι βιολογική ¹ailey, J. M., Vasey, P. L., Diamond, L. M., Breedlove, S. M., Vilain, E., & Epprecht, M. (2016). Sexual orientation, controversy, and science. Psychological science in the public interest, 17(2), 45-101. Είναι όμως και κληρονομική; Πόσο % των διαφορών μας στον χαρακτήρα, την ευφυΐα, την προσωπικότητα, τη σεξουαλικότητα και γενικά τη συμπεριφορά μας το πήραμε ή το μάθαμε από τους γονείς μας; Αυτό το ερώτημα μελετά η επιστήμη της συμπεριφορικής γενετικής. Τα βασικά της εργαλεία είναι, όπως είδαμε, οι μελέτες σε διδύμους και η ανάλυση του γονιδιώματος.

Και ενώ πριν από 30 χρόνια θεωρούνταν αυτονόητο ότι η συμπεριφορά είναι κληρονομική, ενώ πριν από 20 χρόνια οι επιστήμονες πανηγύριζαν ότι σύντομα θα γνωρίζαμε ποιο γονίδιο ευθύνεται για κάθε συμπεριφορά, οι εξελίξεις δεν δικαίωσαν τις φιλοδοξίες των ντετερμινιστών. Οι πιο προχωρημένες γονιδιακές μελέτες δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν γονίδια με επίδραση της τάξης που προέκυπτε από τις μελέτες διδύμων. Γι’ αυτό οι επιστήμονες πλέον μιλούν για «το πρόβλημα της χαμένης κληρονομικότητας».

Συγκεκριμένα, στη μεγαλύτερη γενετική μελέτη που έγινε ποτέ για τον σεξουαλικό προσανατολισμό, βρέθηκαν μόλις τέσσερα γονίδια στους άντρες και τρία στις γυναίκες, με ποσοστά επίδρασης στον προσανατολισμό γύρω στο 1% το καθένα! ²Ganna, A., Verweij, K. J., Nivard, M. G., Maier, R., Wedow, R., Busch, A. S., … & Zietsch, B. P. (2019). Large-scale GWAS reveals insights into the genetic architecture of same-sex sexual behavior. Science, 365(6456), eaat7693

Ας δούμε πώς περιγράφει την κατάσταση ο πατέρας της συμπεριφορικής γενετικής, Eric Turkheimer:

Στις νεότερες συμπεριφορικές γονιδιακές μελέτες, έγινε κάτι αξιοσημείωτο. Ταπεινωμένες από την απουσία οποιωνδήποτε αξιοποιήσιμων γονιδίων, από τις μειούμενες κληρονομικότητες, από το άπιαστο μιας βιολογίας που βγάζει νόημα, από την όχι και τόσο καλή απόδοση των σκορ κληρονομικότητας, οι τελευταίες γενετικές μελέτες της συμπεριφοράς δεν περιλαμβάνουν καμία απολύτως αναφορά στο ερώτημα «φύση ή ανατροφή;». Δείτε, για παράδειγμα, την πρόσφατη έρευνα για την ομοφυλοφιλία υπό τον Andrea Ganna. Βρέθηκαν λίγοι γονιδιακοί τόποι, ποσοτικοποιήθηκε μια μικρή κληρονομικότητα και προτάθηκαν κάποια ενδιαφέροντα βιολογικά και συμπεριφορικά μονοπάτια. Όλα αυτά είναι ωραία και μπορεί μακροπρόθεσμα να μας οδηγήσουν κάπου ή και πουθενά. Αλλά προς το παρόν, η μελέτη δεν περιλαμβάνει απολύτως καμία επιχειρηματολογία για το ερώτημα «φύση ή ανατροφή;» της ομοφυλοφιλίας.

Η συμπεριφορά άλλωστε επηρεάζεται και από τα γονίδια και από το περιβάλλον. Το περιβάλλον που μας προσφέρει ένας γονέας επηρεάζεται από τα γονίδια του ίδιου (πόσο μάλλον από τα γονίδια του παιδιού) καθώς και από το περιβάλλον ανατροφής του γονέα, το οποίο είχε με τη σειρά του το δικό του κουβάρι γενετικών και περιβαλλοντικών επιδράσεων. Τα πάντα είναι αλληλένδετα, τα πάντα αλληλεπιδρούν!

Πού οδηγούν όλα αυτα; Στην απόρριψη του ερωτήματος «φύση ή ανατροφή;» ως σοβαρού ερωτήματος για τους γενετικά ενημερωμένους επιστήμονες. Καλά ξεφορτώματα! ³Turkheimer, E. (2022). This time I mean it: The nature–nurture debate is over. Behavioral and Brain Sciences, 45

2      Το πρόβλημα του χαμένου περιβάλλοντος

Αν όμως είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τα γονίδια που επηρεάζουν τον σεξουαλικό προσανατολισμό ακόμη και με τις πιο εξελιγμένες μεθόδους, τα πράγματα όπως είδαμε δεν είναι καλύτερα και για τις περιβαλλοντικές επιρροές της ομοφυλοφιλίας.

Όταν λαμβάνουν υπόψη όλες τις πιθανές επιδράσεις του περιβάλλοντος, οι προσπάθειες να ποσοτικοποιηθεί κάθε συγκεκριμένος παράγοντας δεν αποδίδουν ποσοστά μεγαλύτερα του 2% ⁴Turkheimer, E., & Waldron, M. (2000). Nonshared environment: a theoretical, methodological, and quantitative review. Psychological bulletin, 126(1), 78 ⁵Plaisance, K. S., & Reydon, T. A. (2011). The Philosophy of Behavioral Biology. Philosophy of Behavioral Biology, 3-24 ⁶Turkheimer, E. (2000). Three laws of behavior genetics and what they mean. Current directions in psychological science, 9(5), 160-164.

Αθροιστικά η επίδραση ενός πλήθους περιβαλλοντικών διαφορών ανιχνεύεται, αλλά ο αιτιώδης αντίκτυπος κάθε μεμονωμένου γεγονότος είναι πολύ μικρός και μη συστηματικός ⁷Turkheimer, E., & Waldron, M. (2000). Nonshared environment: a theoretical, methodological, and quantitative review. Psychological bulletin, 126(1), 78.

Αυτό σημαίνει ότι μικρές αλλαγές στο περιβάλλον μπορούν να αφαιρέσουν εντελώς όλες τις συσχετίσεις συμπεριφοράς και περιβάλλοντος ⁸Briley, D. A., Livengood, J., Derringer, J., Tucker-Drob, E. M., Fraley, R. C., & Roberts, B. W. (2019). Interpreting behavior genetic models: seven developmental processes to understand. Behaviorgenetics, 49, 196-210, πράγμα πολύ πιθανό αν σκεφτούμε ότι το περιβάλλον μεταβάλλεται διαρκώς ⁹Turkheimer, E. (2022). This time I mean it: The nature–nurture debate is over. Behavioral and Brain Sciences, 45.

Ειδικότερα για την ομοφυλοφιλία, μια έρευνα διαπίστωσε ότι μόνο ένα µικρό ποσοστό μπορεί να αποδοθεί σε κάποιο συγκεκριµένο περιβαλλοντικό παράγοντα, αν και όλες μαζί οι περιβαλλοντικές επιρροές στους εφήβους ήταν ισχυρές. Μια μεταγενέστερη μελέτη επιβεβαίωσε αυτά τα ευρήματα και κατέληξε ότι υπάρχουν πολλές διαδρομές προς την ομοφυλοφιλία και κάθε παράγοντας επηρεάζει μόνο μια μικρή μειοψηφία ατόμων ¹⁰Whitehead, N. E. (2011). Neither genes nor choice: Same-sex attraction is mostly a unique reaction to environmental factors. Journal of Human Sexuality, 3, 81.

Το πρόβλημα αυτό, το οποίο δεν βαφτίστηκε ποτέ ως “το πρόβλημα του χαμένου περιβάλλοντος“, αν και αυτό ακριβώς είναι, παραμένει άλυτο.

Οι επιστήμονες πήραν ένα πικρό μάθημα: η εξήγηση της συμπεριφοράς είναι δύσκολη όχι επειδή τα αίτια είναι μικρά και δύσκολα ανιχνεύσιμα. Είναι δύσκολη επειδή τα αίτια είναι αναρίθμητα και μη προσθετικά ¹¹Plaisance, K. S., & Reydon, T. A. (2011). The Philosophy of Behavioral Biology. Philosophy of Behavioral Biology, 3-24, Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011).

Άλλωστε, το περιβάλλον στο οποίο εκτίθεται ο οργανισμός εξαρτάται από τις προηγούμενες καταστάσεις του, και κάθε νέο περιβάλλον αλλάζει την αναπτυξιακή πορεία, επηρεάζοντας την έκφραση των γονιδίων, και ούτω καθεξής. Τα πάντα αλληλεπιδρούν, κάθε μεμονωμένο γονίδιο ή περιβαλλοντικό γεγονός παράγει ένα αποτέλεσμα μόνο μέσα από την αλληλεπίδραση με άλλα γονίδια και περιβάλλοντα ¹²Turkheimer, E. (2000). Three laws of behavior genetics and what they mean. Current directions in psychological science, 9(5), 160-164.

Για αυτό, ενώ εντοπίζουμε πολλούς περιβαλλοντικούς παράγοντες που σχετίζονται με την ομοφυλοφιλία, τόσο πριν από τη γέννηση όσο και μετά, δεν μπορούμε να βρούμε έναν παράγοντα που να επηρεάζει την πλειοψηφία των ομοφυλόφιλων.

3      Είναι η ομοφυλοφιλία επιλογή;

Κάθε συμπεριφορά έχει και γενετικές και περιβαλλοντικές επιρροές ¹³Manuck, S. B., & McCaffery, J. M. (2014). Gene-environment interaction. Annual review of psychology, 65, 41-70, όμως είδαμε ότι στην ομοφυλοφιλία είναι συγκριτικά ισχυρότερη η επιρροή του περιβάλλοντος ¹⁴Whitehead, N. E. (2011). Neither genes nor choice: Same-sex attraction is mostly a unique reaction to environmental factors. Journal of Human Sexuality, 3, 81. Το περιβάλλον είναι σημαντικό καθώς ρυθμίζει τη συμπεριφορά μας, που μπορεί να ήταν διαφορετική, αν γεννιόμασταν σε μια χώρα με διαφορετικό πολιτισμό ¹⁵Plomin, R., DeFries, J. C., Knopik, V. S., & Neiderhiser, J. M. (2016). Top 10 replicated findings from behavioral genetics. Perspectives on psychological science, 11(1), 3-23.

Όμως, οι άνθρωποι δεν είναι παθητικοί αποδέκτες του περιβάλλοντος. Μπορούν να δημιουργήσουν, να αναζητήσουν και να μεταμορφώσουν περιβάλλοντα ανάλογα με τις προτιμήσεις, την προσωπικότητα, τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες τους ¹⁶Barlow, F. K. (2019). Nature vs. nurture is nonsense: On the necessity of an integrated genetic, social, developmental, and personality psychology. Australian journal of psychology, 71(1), 68-79.

Έτσι, οι μικρές γενετικές διαφορές με τις οποίες γεννιόμαστε ενισχύονται καθώς επιλέγουμε, τροποποιούμε και δημιουργούμε περιβάλλοντα ¹⁷Plomin, R., DeFries, J. C., Knopik, V. S., & Neiderhiser, J. M. (2016). Top 10 replicated findings from behavioral genetics. Perspectives on psychological science, 11(1), 3-23.

Γι’ αυτό, διαχρονικά πολλοί ερευνητές αναρωτήθηκαν αν και η ομοφυλοφιλία μπορεί να θεωρηθεί επιλογή. Σε μια έρευνα, το 31% των ομοφυλόφιλων γυναικών και το 18% των ομοφυλόφιλων ανδρών θεώρησαν τον σεξουαλικό προσανατολισμό ως αντικείμενο συνειδητής και σκόπιμης επιλογής. Σε άλλη έρευνα, πάνω από τις μισές ομοφυλόφιλες γυναίκες πίστευαν το ίδιο. Γενικότερα, οι γυναίκες θεωρούν ότι έχουν μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στην ομοφυλοφιλία τους, απ’ ό,τι οι άντρες. Πιθανότατα, αυτά τα στοιχεία σχετίζονται με το φαινόμενο της σεξουαλικής ρευστότητας ¹⁸Xu, Y., Norton, S., & Rahman, Q. (2021). Childhood gender nonconformity and the stability of self-reported sexual orientation from adolescence to young adulthood in a birth cohort. Developmentalpsychology, 57(4), 557. Δεν είναι απίθανο επίσης κάποιες γυναίκες να επιλέγουν την ομοφυλοφιλία για πολιτικούς λόγους ¹⁹Baumeister, R. F. (2000). Gender differences in erotic plasticity: the female sex drive as socially flexible and responsive. Psychological bulletin, 126(3), 347.

Παρ’ όλα αυτά, οι περισσότεροι ομοφυλόφιλοι δεν θεωρούν την ομοφυλοφιλία επιλογή. Και ενώ όλοι μπορούμε να επιλέξουμε τον σεξουαλικό μας σύντροφο, δεν μπορούμε να επιλέξουμε αν θα μας αρέσουν οι γυναίκες ή οι άντρες. Σκεφτείτε τις εξής δύο προτάσεις:

1. Επιλέγω να κάνω σεξ με άτομα του ίδιου φύλου.
2. Επιλέγω να επιθυμώ να κάνω σεξ με άτομα του ίδιου φύλου.

Η πρώτη πρόταση είναι συνηθισμένη και βγάζει νόημα, η δεύτερη όχι. Όπως είπε ο Σοπενχάουερ: «Ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, δεν μπορεί όμως να θέλει ό,τι θέλει».

Όποια κι αν είναι η προέλευσή του, δεν επιλέγουμε τον σεξουαλικό μας προσανατολισμό. Μπορούμε, όμως, να επιλέξουμε αν θα τον ακολουθήσουμε ή δεν θα τον ακολουθήσουμε, δηλαδή αν θα τον κάνουμε πράξη. Μπορούμε να επιλέξουμε τον τρόπο ζωής μας ²⁰Bailey, J. M., Vasey, P. L., Diamond, L. M., Breedlove, S. M., Vilain, E., & Epprecht, M. (2016). Sexual orientation, controversy, and science. Psychological science in the public interest, 17(2), 45-101.

4      Η ελεύθερη βούληση

Πολύ πριν νιώσουμε οποιαδήποτε σεξουαλική επιθυμία, μεγαλώνουμε βυθισμένοι μέσα σε ένα πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο που περιλαμβάνει άλλους ανθρώπους, συναισθήματα, ευκαιρίες, στερήσεις κ.ά. Η σεξουαλικότητα, όπως και άλλες πτυχές της ψυχολογίας μας, μπορεί να έχει τις ρίζες της σε αυτές τις πρώιμες εμπειρίες. Και αφού η βούληση επενεργεί στις άλλες πτυχές της ζωής μας, είναι λογικό να επενεργεί και στη σεξουαλικότητά, έστω και ως ένας μόνο από πολλούς άλλους παράγοντες.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η ομοφυλοφιλία είναι επιλογή. Πολλές, αν όχι οι περισσότερες βουλητικές μας ενέργειες δεν αποτελούν συνειδητές και σκόπιμες αποφάσεις. Όμως, η ζωή μας περιλαμβάνει πολλά σιωπηρά πρότυπα συμπεριφοράς που προέρχονται από συνήθειες, παρελθοντικές εμπειρίες, αναμνήσεις και λεπτούς τρόπους επιλογής του τρόπου ζωής μας.

Ναι, δεν επιλέγουμε τις σεξουαλικές μας έλξεις περισσότερο από ό,τι επιλέγουμε τις άλλες επιθυμίες μας. Όμως σταδιακά καθοδηγούμε και παραδίδουμε τον εαυτό μας σε αυτές τις επιθυμίες, καθώς αναπτυσσόμαστε και εξελισσόμαστε. Αυτή η διαδικασία διαμόρφωσης και αναμόρφωσης του εαυτού μας είναι αυτό που ο Abraham Maslow ονομάζει αυτοπραγμάτωση. Γιατί η σεξουαλικότητα να αποτελεί εξαίρεση σε αυτή τη διαδικασία; ²¹Mayer, L. S., & McHugh, P. R. (2016). Sexuality and gender: Findings from the biological, psychological, and social sciences. The New Atlantis, 10-143

Και αφού το κάθε γονίδιο και ο κάθε περιβαλλοντικός παράγοντας έχουν μικρή μόνο επίδραση, τι σημαίνει αυτό για τη δική μας ελεύθερη βούληση;

Αν και οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι μπορεί να είναι απογοητευμένοι που ένα σημαντικό μέρος της ανθρώπινης ανάπτυξης παραμένει τόσο περίπλοκο, διαδραστικό και φευγαλέο, πρέπει να θυμόμαστε ότι η εναλλακτική λύση –ένας κόσμος στον οποίο η ανθρώπινη συμπεριφορά θα μπορούσε να κατανοηθεί σε όλη της τη διαδρομή με όρους γενετικών και περιβαλλοντικών συσχετίσεων– θα παρουσίαζε ζοφερές προοπτικές για την ηθική κατάσταση του ανθρώπου ²²Turkheimer, E., & Waldron, M. (2000). Nonshared environment: a theoretical, methodological, and quantitative review. Psychological bulletin, 126(1), 78.

Στο σημείο αυτό, εύλογα θα αναρωτηθούμε: Γιατί παιδευόμαστε τρία άρθρα τώρα να ψάχνουμε απαντήσεις για την προέλευση της ομοφυλοφιλίας;

Το κάνουμε για να είμαστε ενημερωμένοι, να ξεχωρίζουμε αυτά που γνωρίζουμε από αυτά που αγνοούμε. Το κάνουμε όμως και επειδή οι αντιλήψεις μας για το πόσο γενετικό ή περιβαλλοντικό είναι κάτι, αντανακλούν τελικά στις επιλογές μας. Παράδειγμα; Έχει αποδειχθεί ερευνητικά πως όταν η παχυσαρκία θεωρείται αποτέλεσμα του περιβάλλοντος, τότε τείνουμε να αποστρεφόμαστε το πάχος. Αντίθετα, όταν η παχυσαρκία παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα των γονιδίων, τότε θεωρούμε ότι δεν μπορούμε να την ελέγξουμε, ότι δεν έχουμε ευθύνη για αυτήν και αρχίζουμε να τρώμε περισσότερα γλυκά! ²³Dar-Nimrod, I., & Heine, S. J. (2011). Genetic essentialism: on the deceptive determinism of DNA. Psychological bulletin, 137(5), 800

Παρόμοια με την παχυσαρκία μπορεί να ενεργούμε και για την ομοφυλοφιλία. Όμως, εδώ εγείρονται δύο βαθιά και δύσκολα φιλοσοφικά ερωτήματα:

1. Τι ακριβώς εννοούμε όταν λέμε ότι ένα χαρακτηριστικό είναι ή δεν είναι υπό τον έλεγχό μας; (ελεύθερη βούληση)
2. Κάτω από ποιες συνθήκες είναι οι συμπεριφορές μας επιλήψιμες; (ηθική)

Συμφωνούμε όλοι ότι τα σωματικά χαρακτηριστικά όπως το ύψος είναι πιο γενετικά από το παίξιμο του πιάνου και είναι λιγότερο επιλήψιμα από τη ληστεία μιας τράπεζας. Υπάρχει όμως κάποιος τρόπος να απαντήσουμε στα δύο ερωτήματα και να διασώσουμε την κοινή λογική ότι είμαστε περισσότερο υπεύθυνοι για την εγκληματικότητά μας παρά για το μικρό μας ανάστημα και ότι αξίζουμε περισσότερα εύσημα για τη μουσική μας καλλιέργεια παρά για την εξωτερική μας ομορφιά; ²⁴Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011)

Όπως μας λέει ο Eric Turkheimer, η απάντηση βρίσκεται πάλι στις μελέτες διδύμων και συγκεκριμένα στο λεγόμενο «μη κοινό περιβάλλον».

Το μη κοινό περιβάλλον μένει έξω από τη διαμάχη μεταξύ φύσης και ανατροφής, επειδή κατά μία σημαντική έννοια είναι ανεξάρτητο και από τα δύο.

Στον παρακάτω πίνακα έχω συγκεντρώσει τις εκτιμήσεις επίδρασης του μη κοινού περιβάλλοντος για κάποια συνηθισμένα χαρακτηριστικά:

Χαρακτηριστικό	1 – rMZ
Ύψος	0,1
Σχιζοφρένεια	0,15
Νοημοσύνη (ενηλίκων)	0,2
Βάρος	0,3
Εγκληματικότητα	0,4
Σεξουαλικός προσανατολισμός	0,5
Προσωπικότητα	0,6
Κατάθλιψη	0,6

Το μη κοινό περιβάλλον μάς δίνει την απάντηση στο ερώτημα αν οι άνθρωποι είναι σε θέση να ελέγχουν το βάρος τους, να επιλέγουν τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό ή αν θα πρέπει να θεωρούνται υπεύθυνοι για την εγκληματική συμπεριφορά τους. Δεν θεωρούμε τους ανθρώπους υπεύθυνους για το ύψος τους ούτε τους επαινούμε για αυτό, γιατί αν αφαιρέσεις την επιρροή των γονιδίων και της ανατροφής, δεν απομένει και πολλή μεταβλητότητα για να εξερευνήσουν μόνοι τους. Έπειτα, οι άνθρωποι θεωρούνται περισσότερο υπεύθυνοι για το βάρος τους και τη νοημοσύνη τους, αν και αυτά τα δύο εξακολουθούν να περιορίζονται σημαντικά από γονίδια και ανατροφή.

Κανένα από τα ποσοστά που αποδίδονται στο μη κοινό περιβάλλον δεν είναι 0 (τα σύνθετα ανθρώπινα χαρακτηριστικά δεν είναι ποτέ απόλυτα καθορισμένα), αλλά και κανένα δεν πλησιάζει καν στο 1. Αυτό είναι μια υπενθύμιση του 1ου Νόμου της Συμπεριφορικής Γενετικής και ενός απλού δεδομένου της ανθρώπινης ύπαρξης: Δεν είμαστε ελεύθεροι να γίνουμε ό,τι θέλουμε, χωρίς γενετικούς ή άλλους οικογενειακούς περιορισμούς. Ή μάλλον, είμαστε ελεύθεροι να γίνουμε ό,τι θέλουμε, αλλά για να γίνει αυτό θα χρειαστεί μεγαλύτερη προσπάθεια για ορισμένα χαρακτηριστικά από ό,τι για κάποια άλλα και σχεδόν αδιανόητη προσπάθεια για τα πιο γενετικά προκαθορισμένα.

Οι γενετικοί και περιβαλλοντικοί περιορισμοί της ελευθερίας μας είναι αναπόφευκτες, απαιτητικές και μερικές φορές δεσμευτικές πτυχές της ανθρώπινης ζωής. Αλλά η ικανότητά μας να ξεπερνάμε αυτούς τους περιορισμούς είναι αυτό που αγαπάμε στον εαυτό μας ²⁵Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011).

Με λίγα λόγια, σίγουρα δεν επιλέγουμε την ομοφυλοφιλία μας αλλά μπορούμε να την ελέγξουμε περισσότερο από άλλα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως η ροπή προς την εγκληματικότητα ή η παχυσαρκία.

5      Συμπέρασμα

Τα πάντα είναι βιολογικά, τα πάντα είναι γενετικά.

Αλλά οι σύνθετες ανθρώπινες συμπεριφορές (πεποιθήσεις, προθέσεις, συναισθήματα, προσωπικότητα) δεν έχουν βιολογικά ή γενετικά αίτια με την ίδια έννοια που η φαινυλκετονουρία προκαλείται από ένα και μόνο γονίδιο. Γι’ αυτό δεν πρέπει να υποκύπτουμε στις υπεραπλουστευμένες βιολογίστικες εξηγήσεις της συμπεριφοράς, που απειλούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Ελεύθερη βούληση είναι η δύναμη να αποφασίζουμε για την πορεία της δράσης μας και να αποφασίζουμε με σύνεση, με βάση τις προσδοκίες και τις επιθυμίες μας. Θέλουμε να έχουμε εμείς τον έλεγχο του εαυτού μας και όχι άλλοι. Θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι, ικανοί να παίρνουμε πρωτοβουλίες και να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για έργα και πράξεις. Όλα αυτά είναι δικά μας, ως ένα φυσικό προϊόν της βιολογικής μας κληρονομιάς, διευρυμένης από τη μύησή μας στην κοινωνία ²⁶Turkheimer, E. (1998). Heritability and biological explanation. Psychological review, 105(4), 782.

Γονίδια ή ανατροφή, λοιπόν;

Οι απόλυτες απαντήσεις (“born this way, φταίει η ανατροφή, είναι επιλογή” κ.λπ.) πουλάνε, επειδή απλοποιούν τα δύσκολα ερωτήματα. Οι ψυχαναλυτές έκαναν λάθος όταν πίστευαν ότι οι αυταρχικές μητέρες έκαναν τα παιδιά τους ομοφυλόφιλα και οι γενετικοί ουσιοκράτες έκαναν επίσης λάθος για τα γκέι γονίδια και άλλες παρόμοιες ανοησίες. Ποιος όμως είναι ο σωστός τρόπος σκέψης για την προέλευση του σεξουαλικού προσανατολισμού; ²⁷Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011)

Ας δώσουμε πάλι τον λόγο στον Eric Turkheimer:

Γιατί τα πανομοιότυπα δίδυμα που μεγαλώνουν στην ίδια οικογένεια δεν έχουν πανομοιότυπα αποτελέσματα; Υπάρχουν δύο σημαντικοί λόγοι. Ο πρώτος είναι τα στατιστικά σφάλματα. Ο δεύτερος είναι η αυτοδιάθεση που έχουν οι άνθρωποι να χαράζουν την πορεία της ζωής τους, η οποία περιορίζεται μεν αλλά δεν καθορίζεται από τα γονίδια, την οικογένεια και την κουλτούρα.

Αυτό που στη συμπεριφορική γενετική ονομάζουμε “μη κοινό περιβάλλον” είναι, με μια φράση, η ελεύθερη βούληση. Όχι το είδος της απεριόριστης ελεύθερης βούλησης στην οποία κανείς δεν πιστεύει πια, όπου οι ανθρώπινες ψυχές αιωρούνται ελεύθερες από τους μηχανιστικούς περιορισμούς του φυσικού κόσμου, αλλά μια ενσώματη ελεύθερη βούληση, προσδεδεμένη στη βιολογία, που περιλαμβάνει την ικανότητά μας να ανταποκρινόμαστε σε σύνθετες περιστάσεις με σύνθετους και απρόβλεπτους τρόπους και έτσι να οικοδομούμε τον εαυτό μας ²⁸Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011).

Όπως κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, έτσι και η ομοφυλοφιλία επηρεάζεται από τα γονίδια, από τις περιβαλλοντικές επιρροές, από τις προσωπικές μας επιλογές και τις διαπροσωπικές εμπειρίες ²⁹Mayer, L. S., & McHugh, P. R. (2016). Sexuality and gender: Findings from the biological, psychological, and social sciences. The New Atlantis, 10-143.

Ο τρόπος που ερμηνεύουμε και αντιδράμε σε αυτές τις εμπειρίες επηρεάζει την ανάπτυξη των ομόφυλων έλξεων ³⁰Whitehead, N. E. (2011). Neither genes nor choice: Same-sex attraction is mostly a unique reaction to environmental factors. Journal of Human Sexuality, 3, 81. Κι αυτό είναι η ελεύθερη βούληση.

Στο ερώτημα «Ομοφυλοφιλία: Γονίδια ή ανατροφή;», μία απάντηση μπορούμε να δώσουμε: Γονίδια + Ανατροφή + Ελεύθερη βούληση. Και ευτυχώς, γιατί οποιαδήποτε άλλη απάντηση θα οδηγούσε σε μια ζωή μοιρολατρική, βαρετή και απάνθρωπη.

---

Γονίδια ή Ανατροφή; Περίληψη σε μία παράγραφο
Οι μελέτες σε διδύμους έχουν αποδείξει ότι υπάρχει γενετική προδιάθεση προς την ομοφυλοφιλία κατά μέσο όρο στο 39% για τους άντρες και στο 19% για τις γυναίκες. To υπόλοιπo ποσοστό είναι επιρροές του περιβάλλοντος. Οι μελέτες γονιδιώματος έχουν εντοπίσει 4 γονίδια στους άντρες και 3 στις γυναίκες που το καθένα ευθύνεται κατά μέσο όρο για το 1% διακύμανσης της ομοφυλοφιλίας. Όταν ήταν έμβρυα, κάποιες ομοφυλόφιλες γυναίκες μπορεί να εκτέθηκαν σε ανδρογόνα, ενώ κάποιοι ομοφυλόφιλοι άντρες που έχουν μεγαλύτερα αδέρφια αγόρια μπορεί να δέχτηκαν ανοσολογική επίθεση από τον οργανισμό της μητέρας. Διαφορές ανάλογα με τον σεξουαλικό προσανατολισμό υπάρχουν και στον εγκέφαλο, χωρίς να είναι ξεκάθαρο σε ποια ηλικία δημιουργούνται. Η ομοφυλοφιλία εκδηλώνεται με την πρώτη έλξη προς το ίδιο φύλο κατά μέσο όρο στα 11 χρόνια για τα αγόρια και στα 13 για τα κορίτσια. Η ελλιπής συμμόρφωση του παιδιού με ενδιαφέροντα και δραστηριότητες που συνηθίζονται για το φύλο του αυξάνει την προδιάθεση για την ομοφυλοφιλία. Το ίδιο ισχύει και για αντίξοες συνθήκες κατά την παιδική ηλικία, όπως σωματική, συναισθηματική και σεξουαλική κακοποίηση. Οι πρώιμοι σεξουαλικοί πειραματισμοί με το ίδιο φύλο, η έκθεση των παιδιών σε άσεμνο υλικό και η μεγαλύτερη κοινωνική αποδοχή της ομοφυλοφιλίας αυξάνουν τον αριθμό των νέων που αναπτύσσουν ομοφυλοφιλικό προσανατολισμό. Κάθε ομοφυλόφιλος είναι μοναδικός και σε γονίδια και σε ιστορία ζωής. Γι’ αυτό οι επιστήμονες δυσκολεύονται να βρουν απαντήσεις για την προέλευση της ομοφυλοφιλίας που να αφορούν μεγάλο ποσοστό ομοφυλόφιλων. Αυτό ονομάζεται πρόβλημα της χαμένης κληρονομικότητας και του χαμένου περιβάλλοντος. Οι ομόφυλες έλξεις δεν είναι επιλογή, όμως η ελεύθερη βούληση αλληλεπιδρά με τα γονίδια και τις επιρροές του περιβάλλοντος και μας αναδεικνύει σε μοναδικές αυτόνομες προσωπικότητες, που μπορούμε να επιλέγουμε τον τρόπο ζωής μας.

Παραπομπές

• 1
  ailey, J. M., Vasey, P. L., Diamond, L. M., Breedlove, S. M., Vilain, E., & Epprecht, M. (2016). Sexual orientation, controversy, and science. Psychological science in the public interest, 17(2), 45-101
• 2
  Ganna, A., Verweij, K. J., Nivard, M. G., Maier, R., Wedow, R., Busch, A. S., … & Zietsch, B. P. (2019). Large-scale GWAS reveals insights into the genetic architecture of same-sex sexual behavior. Science, 365(6456), eaat7693
• 3
  Turkheimer, E. (2022). This time I mean it: The nature–nurture debate is over. Behavioral and Brain Sciences, 45
• 4
  Turkheimer, E., & Waldron, M. (2000). Nonshared environment: a theoretical, methodological, and quantitative review. Psychological bulletin, 126(1), 78
• 5
  Plaisance, K. S., & Reydon, T. A. (2011). The Philosophy of Behavioral Biology. Philosophy of Behavioral Biology, 3-24
• 6
  Turkheimer, E. (2000). Three laws of behavior genetics and what they mean. Current directions in psychological science, 9(5), 160-164
• 7
  Turkheimer, E., & Waldron, M. (2000). Nonshared environment: a theoretical, methodological, and quantitative review. Psychological bulletin, 126(1), 78
• 8
  Briley, D. A., Livengood, J., Derringer, J., Tucker-Drob, E. M., Fraley, R. C., & Roberts, B. W. (2019). Interpreting behavior genetic models: seven developmental processes to understand. Behaviorgenetics, 49, 196-210
• 9
  Turkheimer, E. (2022). This time I mean it: The nature–nurture debate is over. Behavioral and Brain Sciences, 45
• 10
  Whitehead, N. E. (2011). Neither genes nor choice: Same-sex attraction is mostly a unique reaction to environmental factors. Journal of Human Sexuality, 3, 81
• 11
  Plaisance, K. S., & Reydon, T. A. (2011). The Philosophy of Behavioral Biology. Philosophy of Behavioral Biology, 3-24, Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011)
• 12
  Turkheimer, E. (2000). Three laws of behavior genetics and what they mean. Current directions in psychological science, 9(5), 160-164
• 13
  Manuck, S. B., & McCaffery, J. M. (2014). Gene-environment interaction. Annual review of psychology, 65, 41-70
• 14
  Whitehead, N. E. (2011). Neither genes nor choice: Same-sex attraction is mostly a unique reaction to environmental factors. Journal of Human Sexuality, 3, 81
• 15
  Plomin, R., DeFries, J. C., Knopik, V. S., & Neiderhiser, J. M. (2016). Top 10 replicated findings from behavioral genetics. Perspectives on psychological science, 11(1), 3-23
• 16
  Barlow, F. K. (2019). Nature vs. nurture is nonsense: On the necessity of an integrated genetic, social, developmental, and personality psychology. Australian journal of psychology, 71(1), 68-79
• 17
  Plomin, R., DeFries, J. C., Knopik, V. S., & Neiderhiser, J. M. (2016). Top 10 replicated findings from behavioral genetics. Perspectives on psychological science, 11(1), 3-23
• 18
  Xu, Y., Norton, S., & Rahman, Q. (2021). Childhood gender nonconformity and the stability of self-reported sexual orientation from adolescence to young adulthood in a birth cohort. Developmentalpsychology, 57(4), 557
• 19
  Baumeister, R. F. (2000). Gender differences in erotic plasticity: the female sex drive as socially flexible and responsive. Psychological bulletin, 126(3), 347
• 20
  Bailey, J. M., Vasey, P. L., Diamond, L. M., Breedlove, S. M., Vilain, E., & Epprecht, M. (2016). Sexual orientation, controversy, and science. Psychological science in the public interest, 17(2), 45-101
• 21
  Mayer, L. S., & McHugh, P. R. (2016). Sexuality and gender: Findings from the biological, psychological, and social sciences. The New Atlantis, 10-143
• 22
  Turkheimer, E., & Waldron, M. (2000). Nonshared environment: a theoretical, methodological, and quantitative review. Psychological bulletin, 126(1), 78
• 23
  Dar-Nimrod, I., & Heine, S. J. (2011). Genetic essentialism: on the deceptive determinism of DNA. Psychological bulletin, 137(5), 800
• 24
  Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011)
• 25
  Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011)
• 26
  Turkheimer, E. (1998). Heritability and biological explanation. Psychological review, 105(4), 782
• 27
  Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011)
• 28
  Turkheimer, E. (2011). Genetics and human agency: comment on Dar-Nimrod and Heine (2011)
• 29
  Mayer, L. S., & McHugh, P. R. (2016). Sexuality and gender: Findings from the biological, psychological, and social sciences. The New Atlantis, 10-143
• 30
  Whitehead, N. E. (2011). Neither genes nor choice: Same-sex attraction is mostly a unique reaction to environmental factors. Journal of Human Sexuality, 3, 81